Hoewel je vast wel eens schaamte en schuld ervaart, is de kans groot dat je niet goed het verschil tussen deze twee uit kunt leggen, of goed onder woorden kunt brengen hoe deze emoties precies voelen. Dat is niet zo gek, want we willen schaamte en schuld liever niet voelen en we praten er al helemaal liever niet over. 

Schaamte is niet iets exclusief voor mensen met grote trauma’s maar iets dat iedereen ervaart rondom alledaagse thema’s zoals uiterlijk, werk, ouderschap, familie, leeftijd, religie en gezondheid. Een bekende auteur op het gebied van schaamte is de Amerikaanse wetenschapster Brené Brown. In haar research van de afgelopen 15 jaar komen drie kenmerken van schaamte telkens naar voren:

1. Iedereen voelt schaamte. Het is één van de meest primitieve menselijke emoties die we ervaren sinds de mens de capaciteit tot verbinding en empathie heeft ontwikkeld. Schaamte komt voort uit de angst om verstoten te worden uit de groep.
2. Iedereen is instinctief bang om over schaamte te praten. We voelen zelfs schaamte als we iemand anders erover horen praten, zo aanstekelijk is het.
3. Hoe minder we praten over schaamte, hoe meer ons leven beheerst. We houden met zijn allen een systeem in stand waarin we niet over schaamte durven te praten, omdat we anderen zich niet ongemakkelijk willen laten voelen. Hierdoor blijft schaamte vaak verborgen en onbesproken, maar juist daarom kan het ons in zijn greep blijven houden.

Volgens Brown is schaamte voor mensen zo’n heftige emotie omdat we voorgeprogrammeerd zijn voor verbondenheid, liefde en erkenning. Het gevoel ‘erbij te horen’ geeft ons leven betekenis en is het resultaat van tienduizenden jaren evolutie, een kwestie van overleven door niet uit de groep verstoten te worden. Als we ons schamen dan voelen we angst dat we iets verkeerds hebben gedaan of juist hebben nagelaten, dat we ons niet aan een afspraak hebben gehouden of een bepaald doel niet hebben bereikt. We voelen ons minderwaardig en we denken dat we de liefde van de ander niet waard zijn, vandaar dat zeker voor kinderen schaamte echt een traumatisch gevoel kan zijn. We ervaren schaamte letterlijk als bijzonder pijnlijk: onze hersenen ervaren fysieke pijn en de ervaring van sociale afwijzing op dezelfde manier. Neurowetenschappelijk onderzoek toont aan dat dezelfde delen van onze hersenen oplichten bij schaamte en fysieke pijn. En net als bij  fysieke pijn hebben we moeite met woorden geven aan emotionele pijn.

Het onderscheid tussen schaamte en schuld

Schaamte ontstaat wanneer je niet voldoet aan de heersende normen en waarden. Schuldgevoel ontstaat als je je ergens verantwoordelijk voor voelt. Een cruciaal verschil tussen het voelen van schaamte en schuld is de manier waarop je over jezelf denkt. Schaamte uit zich als de negatieve taal die je tegen jezelf spreekt in termen van wat je bent (“Ik ben dom”, “Ik ben lelijk”, “Ik ben een slechte ouder/vriend/partner”), en het ontstaat wanneer je het gevoel hebt dat je niet goed bent zoals je bent. Schuld daarentegen heeft betrekking op je gedrag, “ik had beter op moeten letten dan was dit ongeluk niet gebeurt”, ‘ik had niet zoveel moeten drinken dan had ik me niet verslapen”). Het grote verschil is dus dat bij schuldgevoel niet je zelfbeeld ter discussie hoeft te staan. Je hebt dan wel iets verkeerds of geks gedaan, maar je gelooft nog steeds dat je in wezen OK bent zoals je bent.

Het onderscheid kennen tussen schuld en schaamte is daarom belangrijk. Als je een kind dat heeft gejokt een “oneerlijk rotjoch” noemt, of iemand die iets heeft gestolen “een waardeloze dief”, dan gaat dit ten koste van het deel in hem/haar dat gelooft dat hij/zij anders kan zijn. Want “als dat is wat ik ben, hoe kan ik dan ooit anders worden”? Iedereen heeft een bepaalde basis van eigenwaarde nodig om de mogelijkheid tot verandering van zichzelf te kunnen zien. Oprechte excuses komen dan ook altijd voort uit schuldgevoel en niet uit schaamte. Als je iets hebt gedaan dat in tegenspraak was met jouw waarden en niet in overeenstemming is met wie je graag wilt zijn, dan kun je dat gedrag betreuren en daarvoor oprecht je excuses aanbieden. Het kan dan zelfs een positieve ervaring zijn omdat je ervan hebt kunnen leren. Schaamte daarentegen leidt tot geweld. Als je in een hoek wordt gedreven en je het idee hebt dat je veiligheid en je eigenwaarde in gevaar worden gebracht, dan ga je zeer waarschijnlijk hard om je heen slaan. De neurobiologische verklaring hiervoor is dat het gevoel van schaamte zo primair is, dat het direct de ‘vecht of vlucht’ reacties van ons limbisch systeem triggert. 

Volgens Brené Brown blijkt uit verschillende onderzoeken dat de mate waarin een persoon de neiging heeft om in termen van schaamte over zichzelf te praten (‘shame proneness’) sterk samenhangt met de neiging tot verslaving, angst, depressie, geweld, pesten en eetstoornissen. Tegelijkertijd blijkt dat de mate waarin een persoon de neiging heeft om in termen van schuld over zichzelf te praten (‘guilt proneness’), dus in termen van “Ik ben een goed mens, maar ik maak soms verkeerde keuzes”, de kans juist kleiner maakt dat je te maken krijgt met al deze narigheid. De vaardigheid om onderscheid te kunnen maken tussen deze verschillende emoties is daarom een belangrijke component in het ontwikkelen van weerbaarheid tegen stress, misbruik en depressie. Deze weerbaarheid kun je ontwikkelen door te leren verschillende emoties te kunnen benoemen en begrijpen, en je er bewust van te worden hoe je tegen jezelf en anderen praat. 

Empathie als tegengif

Het tegengif tegen schaamte en schuld is empathie. De kern van schaamte en schuld is immers dat er een oordeel achter zit over wat er niet goed is aan jou of aan je gedrag. Empathie is per definitie altijd 100% zonder oordeel. Empathie kan je ook bevrijden van de eenzaamheid die je voelt als je je schuldig voelt. Als je schuld voelt, neem je eigenlijk de verantwoordelijkheid voor de gevoelens en behoefte van iemand anders, en die kun je onmogelijk voor een ander dragen. Maar als je de pijnlijke gevolgen van jouw handelen onder ogen ziet, kun je nog steeds ontzettend veel verdriet voelen en ergens over rouwen, maar dat is iets anders dan je ergens schuldig over blijven voelen. (Zelf)empathie kan schuldgevoel wegnemen en leiden tot vergeving en zelfvergeving.

Beeld: Brené Brown. Dit blog is geïnspireerd door haar podcast ‘On shame and accountability’