De Amerikaanse neurobioloog Paul MacLean lanceerde in de jaren ’60 de theorie van ‘The Triune Brain’. Volgens deze nog veel aangehaalde theorie bestaat ons menselijk brein uit drie min of meer afzonderlijke ‘gestapelde’ breinen:

1. Volgens deze theorie is zou het oudste deel van onze hersenen, ons reptielenbrein, bestaan uit de hersenstam met daarbovenop een groep van hersenkernen (de basale ganglia). Dit deel zou verantwoordelijk zijn voor onze basale instincten, reflexen en primaire fysieke stress responsen, de zogenaamde vecht-, vlucht- of verstijfreacties.
2. Een recenter deel van het brein is volgens de drie-breinen theorie het limbisch systeem ofwel het zoogdierenbrein, en heeft onder meer de beschikking over stress regulerende systemen op basis van hormonen. Met dit deel van het brein zouden de meer secundaire stress responsen worden afgegeven, zoals emoties.
3. In het nieuwste deel van het brein zou het menselijk brein zijn, de neocortex, waar zich de centra voor taal en abstract denken bevinden. De neocortex maakt het niet alleen mogelijk om een prikkel op verschillende manieren te ervaren, maar ook om de reactie erop uit te stellen via bewuste afwegingen vanuit de voorste hersenschors, de prefrontale cortex.

Volgens de drie-breinen theorie functioneert ons brein op een manier die in veel situaties niet helpend is. We reageren dusdanig op stress en gevaar dat de verbinding tussen het zoogdierenbrein en het denkende menselijke brein afneemt, en de verbinding met het oude reptielenbrein dominant wordt. Bij sterke stress neemt je instinct het roer over en reageer je alsof jouw primaire behoeften in gevaar komen en verliest je denkende brein het vermogen om je gedrag te sturen. Je begint bijvoorbeeld te zweten en je bent op slag alles vergeten wat je had voorbereid voor je examen, of je krijgt een heet hoofd en je begint te schelden bij onenigheid in het verkeer. Eén kleine opmerking of gebeurtenis kan een emotionele herinnering die ligt opgeslagen in onze hersenen aanraken en in een split second de neurale verbinding met ons denkende brein doen verminderen, waardoor we impulsief reageren zonder dat we een moment hadden om tot bezinning te komen.

Kanttekeningen bij de drie-breinen theorie’

De drie-breinen theorie is informatief omdat het een bijzonder complex systeem, namelijk de werking van je brein, op een eenvoudige en begrijpelijke manier uitlegt. Om deze reden duikt hij nog vaak op in trainingen, boeken en artikelen over emotionele intelligentie. Hersenwetenschappers weten echter al vele jaren dat de theorie niet correct is omdat hij een onjuiste voorstelling geeft van de ontstaansgeschiedenis van ons brein, en een te versimpelde weergave is van ons stresssysteem.

In het artikel ‘You don’t have a lizard brain’ legt hersenwetenschapper Daniel Toker uit dat de drie-breinen theorie niet klopt om de eenvoudige reden dat onze hersenen niet fundamenteel verschillen van die van andere dieren. Hersenen groeien niet in lagen op elkaar maar veranderen geleidelijk gedurende miljoenen jaren evolutie. Het zogenaamde ‘menselijke brein’, de neocortex, bestaat bij alle zoogdieren en zelfs gewervelde dieren zoals reptielen, amfibieën, vissen en vogels hebben een met de neocortex vergelijkbaar hersendeel. Ook bevinden alle hersenstructuren van zoogdieren zich in reeds in het brein van reptielen en zelfs van vissen. De zogenaamd ‘nieuwe’ hersenstructuren zijn dus niet nieuw maar niets meer dan aanpassingen van hersenstructuren die al bestonden. Mensen hebben dus geen reptielenbrein onder een zoogdierenbrein, en ook geen zoogdierenbrein onder een menselijk brein.

In zijn boek ‘Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?’ laat bioloog Frans de Waal zien dat dieren net als de mens over cognitie beschikken, dat wil zeggen over het vermogen om zintuiglijke ervaringen om te zetten in kennis over hun omgeving en hierop te anticiperen. Dieren doen dit alleen op andere manieren dan de mens. Uit onderzoek blijkt onder meer dat sommige zoogdieren zoals apen maar ook vogels zoals papegaaien en raven zich dingen kunnen voorstellen die er niet zijn. Er bestaan veel verhalen over dieren zoals honden, olifanten en dolfijnen die elkaar, andere dieren en mensen in nood te hulp schieten, een bewijs van inlevingsvermogen. Inmiddels weten we ook dat ratten spijt kunnen hebben van beslissingen, kraaien werktuigen maken en gebruiken, inktvissen gezichten van mensen herkennen en apen leren van elkaars fouten. De mens blijkt niet zo uniek te zijn als dat we dachten.

De drie-breinen theorie laat misschien wel vooral zien hoe graag wij als mensen onze eigen soort als uniek en superieur willen zien. De theorie impliceert dat dieren en andere levende wezens ‘minder ontwikkeld’ zijn dan wij en dus op een bepaalde manier minderwaardig zijn aan de mens. We kunnen op dagelijkse basis zien welke gevolgen deze denkwijze heeft voor de manier waarop wij met andere levende wezens op onze planeet omgaan.

Beeld: Alex, de slimste en beroemdste papegaai ooit